4.8/5 (13)

Na tropie dark patterns, czyli jak firmy grają na naszych słabościach

UX
10 maja 2024 (aktualizacja: 26 lipca 2024)

Czy zdarzyło Ci się kiedyś dodać do koszyka produkt po atrakcyjnej cenie, tylko by odkryć przy kasie, że musisz zapłacić znacznie więcej, niż się spodziewałeś? A może wypełniając formularz online, bezwiednie zgodziłeś się na warunki, które były sprzeczne z Twoją wolą?

To nie są pojedyncze przypadki błędów czy niezrozumiałych działań systemów. To zaplanowane strategie znane jako dark patterns — nieetyczne praktyki projektowania, które mają skłonić użytkowników do podjęcia decyzji, które zazwyczaj nie są w ich najlepszym interesie. Te manipulacje są częścią większej strategii optymalizacji konwersji, gdzie kluczowym zadaniem jest maksymalizacja zysków kosztem transparentności i uczciwości wobec konsumentów. Przyjrzyjmy się bliżej przykładom użycia dark patterns oraz ich wpływu na decyzje zakupowe.

Co to są dark patterns?

Dark patterns to termin używany do opisania projektowych sztuczek stosowanych w serwisach internetowych i aplikacjach, które mają za zadanie wprowadzić użytkownika w błąd lub skłonić go do podjęcia niechcianych przez niego decyzji. Termin ten został po raz pierwszy użyty przez Harry’ego Brignulla w 2010 roku i od tego czasu stał się kluczowym pojęciem w dziedzinie etyki w projektowaniu.

Jak działają dark patterns?

Podstawową cechą dark patterns jest wykorzystanie ludzkich odruchów i nawyków myślenia do manipulacji. Są one zaprojektowane tak, by wykorzystać szybkie, instynktowne myślenie, które Daniel Kahneman określił jako „System 1”. Ten typ myślenia jest szybki i automatyczny, nie wymaga wysiłku intelektualnego i jest podatny na wpływy zewnętrzne, czyniąc go idealnym celem dla nieetycznych praktyk UX.

mężczyzna korzytsający z komputera i zastanawiający się nad czymś

Przykłady dark patterns

Dark patterns to wyrafinowane techniki, które mają za zadanie wykorzystanie ludzkich słabości dla korzyści firm. Oto kilka przykładów takich strategii:

  1. Ukryte koszty: Najczęściej spotykane na stronach zakupowych, gdzie początkowa cena produktu jest atrakcyjnie niska. Dopiero na ostatnim etapie finalizacji transakcji pojawiają się dodatkowe, często wysokie opłaty, które nie były wcześniej jasno wskazane.
  2. Zmuszanie do subskrypcji: Użytkownicy są manipulowani, by nieświadomie zgodzili się na subskrypcję, która jest trudna do odwołania. Przykładowo, przez preselekcję opcji w formularzach zgód lub ukrywanie informacji o automatycznym odnowieniu subskrypcji.
  3. Bait and Switch: Praktyka, gdzie użytkownicy są kuszeni atrakcyjnymi ofertami, które nie są dostępne. Kiedy użytkownik zainteresuje się tą ofertą, przedstawiana mu jest dostępna, ale mniej korzystna.
  4. Misdirection: Zastosowanie projektowych elementów, które odwracają uwagę użytkownika i utrudniają porównanie ofert. Na przykład przez skupienie uwagi na jednej opcji przez jej wyróżnienie kolorystyczne czy graficzne, podczas gdy inne, potencjalnie lepsze opcje, są mniej widoczne.

Jak dark patterns wpływają na decyzje konsumentów?

Dark patterns skutecznie mają znaczenie w procesie decyzyjnym konsumentów, wykorzystując ich słabości i ograniczenia poznawcze do przynoszenia korzyści firmom. Świadomość istnienia i rozumienie tych praktyk jest kluczowe dla obrony przed manipulacją i ochrony własnych interesów.

Mechanizmy psychologiczne

Dark patterns wykorzystują głęboko zakorzenione mechanizmy psychologiczne, by manipulować decyzjami użytkowników. Jedną z takich technik jest taktyka niskiej piłki, polegająca na początkowym przyciągnięciu klienta niską ceną, by następnie, po zaangażowaniu się w proces zakupowy, dodać dodatkowe koszty. Konsument, który zainwestował już swój czas i energię, często decyduje się na finalizację transakcji, mimo wyższej ceny.

Pułapka kosztów utopionych jest kolejnym psychologicznym zjawiskiem, na którym opierają się dark patterns. Kiedy użytkownicy inwestują swój czas i wysiłek, stają się mniej skłonni do rezygnacji z transakcji, nawet jeśli nie jest ona dla nich korzystna. Zjawisko to jest często wykorzystywane w procesach subskrypcji, gdzie trudno jest zrezygnować z usługi ze względu na poczucie zainwestowanej już wartości.

Zawężanie możliwości wyboru

Ukryte opłaty i skomplikowane procedury odstąpienia od umowy nie tylko zniechęcają użytkowników, ale też mogą prowadzić do spontanicznych decyzji zakupowych. W przypadku platform dostarczających jedzenie, np. Uber Eats, restauracje, które nie chcą przystępować do dobrowolnych programów, takich jak Uber One, są umieszczane na niższych pozycjach w wynikach wyszukiwania, co zmniejsza ich widoczność i potencjalne zyski.

Przykłady

Zapis do szkoły policealnej Żak

Najpierw obejrzyj ten krótki film.



Analiza formularza zapisu do szkoły policealnej uwidacznia zastosowanie dark patterns. Wymagana zgoda na przetwarzanie danych osobowych automatycznie aktywuje pozostałe, pozornie opcjonalne zgody. Brak możliwości odhaczenia tych zgód bez przeszkód w procesie rekrutacyjnym jest przykładem, jak firmy stosując dark patterns, naruszają etyczne standardy, wprowadzając użytkownika w błąd co do jego rzeczywistych wyborów.

Uber i ukryte dodatkowe koszty

Uber reklamuje niskie stawki za dostawę w porównaniu do innych firm, lecz ostatecznie dodaje „opłatę marketplace” czy „opłatę za obsługę zamówienia”. Wybór jedzenia zazwyczaj trwa długo, zwłaszcza w grupie, a różnica kilku złotych nie skłania do rezygnacji z zamówienia. Dopiero na końcu procesu zamawiania klient dowiaduje się ostatecznej kwoty do zapłaty, która zawsze jest wyższa o niespodziewane opłaty.

Podsumowanie zamówienia w UberEats z widoczną opłatą dodatkową

Opłata dodatkowa w ostatni kroku kasy

Booking.com i presja na przeglądających oferty

Booking.com w 2020 roku został ukarany za wykorzystywanie komunikatów typu „Pozostał tylko 1 pokój” czy „10 osób ogląda teraz ten hotel” do wywierania dodatkowej presji na użytkownikach. Komunikaty te nie bazowały na faktycznych danych, tylko były sztucznie generowane przez system.

Dodatkowo informacje takie jak „X osób zarezerwowało ten obiekt w miejscowości Y w ciągu ostatnich 24 godzin” jeżeli nie są prawdziwe,  można uznać za wprowadzające użytkownika w błąd co do popularności oferty i stosowanie nacisku społecznego, który zachęca do naśladowania rzekomo powszechnej decyzji o rezerwacji.

Przepisy i postawa konsumentów

Wzrost świadomości konsumentów

Ostatnie lata przyniosły znaczący wzrost świadomości na temat wartości danych osobowych i skutków ich przetwarzania przez firmy. Coraz więcej użytkowników internetu rozumie, jakie informacje są zbierane, gdy odwiedzają strony internetowe, korzystają z aplikacji czy dokonują zakupów online. Ta rosnąca wiedza przekłada się na bardziej świadome podejmowanie decyzji i większe wymagania wobec transparentności firm.

Edukacja konsumentów i promowanie etycznych praktyk wśród projektantów i programistów jest kluczowe w walce z dark patterns. Organizacje konsumenckie, eksperci od UX/UI oraz prawodawcy muszą współpracować, aby utrzymać krok z ewoluującymi technikami manipulacji i chronić użytkowników przed ich negatywnymi skutkami.

Kobieta korzystająca z iPhone'a i laptopa

Długoterminowe konsekwencje dla firm

Choć dark patterns mogą przynieść firmom szybkie korzyści, ich długofalowe skutki są bardziej złożone. Jakie są realne konsekwencje stosowania tych nieetycznych praktyk? Czy rzeczywiście wpływają one na wizerunek marki, czy może konsumenci szybko zapominają o nieprzyjemnych doświadczeniach?

Wizerunek marki

Użycie dark patterns może przynieść firmie krótkoterminowe korzyści, takie jak zwiększenie sprzedaży czy liczby subskrypcji. Mogłoby się wydawać, że te nieetyczne praktyki mogą nieść za sobą poważne ryzyko długoterminowego uszczerbku na wizerunku marki. Klienci, którzy poczują się oszukani, mogą nie tylko zrezygnować z dalszych zakupów, ale także podzielić się swoimi negatywnymi doświadczeniami z innymi, a to w erze mediów społecznościowych może mieć lawinowy efekt. W praktyce, konsumenci często wybaczają takie nieetyczne działania, zwłaszcza jeśli są przywiązani do produktu lub marki. Negatywne doświadczenia są szybko zapominane, co sprawia, że bezpośrednie konsekwencje wizerunkowe nie są wcale tak dotkliwe.

Kary i obciążenia finansowe

Firmy takie jak Booking czy Vinted, mimo że są gigantami w swoich branżach, spotkały się z krytyką i konsekwencjami prawnymi związanymi ze stosowaniem dark patterns. Chociaż mogą one wydawać się odpornymi na skutki negatywnego PR-u, to jednak ciągła potrzeba naprawiania wizerunku jest kosztowna i może odciągnąć zasoby od innych, bardziej wartościowych inicjatyw. Ponadto, regulacje prawne takie jak GDPR w Europie mogą prowadzić do wysokich grzywien finansowych, które dodatkowo komplikują finansowe perspektywy.

Długofalowa strategia

W obliczu rosnącej świadomości konsumentów i zaostrzających się przepisów firmy mogą odkryć, że inwestycja w etyczne praktyki projektowe jest nie tylko korzystna dla ich wizerunku, ale także dla trwałości ich modelu biznesowego. Budowanie zaufania poprzez transparentność i szacunek dla praw użytkownika może przekształcić potencjalne zagrożenia w trwałe atuty marki.

Kilka osób wskazujących coś na ekranie laptopa

Nie daj się nieuczciwym zagrywkom

Wiedząc już, czym są dark patterns, łatwiej się przed nimi obronić i dokonywać świadomych wyborów. Chociaż uniknięcie ich nie zawsze jest możliwe, wiedza na ten temat daje nam większą sprawczość. Często rosnąca świadomość i przeciwdziałanie zwiększa presję na firmy, aby porzuciły krótkowzroczne strategie na rzecz długotrwałej odpowiedzialności i szacunku dla klienta.

Autor
Wojciech Popiela
CEO/UX Expert
Zobacz wszystkie wpisy 84
Poprzedni wpis
Jak wprowadzenie streaków może zwiększyć zaangażowanie i lojalność użytkowników w Twojej aplikacji
Spis treści
Spodobał się artykuł?
Udostępnij

    Bądź na bieżąco
    w branży UX/UI i SEO
    Twój e-mail
    Poznaj nasze rozwiązania UX/UI/SEO
    Chcesz dotrzeć do nowych użytkowników i zwiększyć konwersję swoich działań?
    Skontaktuj się z nami